پاورپوینت دانشگاه، حوزه، علم و تحول در نگاه رهبری

علوم انسانیِ بومی
۱. سال گذشته که راجع به علوم انسانی مطالبی گفتم، از سوی بعضی از افراد بازخوردهایی داشت که علمی و منطقی نبود. برداشت های آنها مطلقاً مورد نظر ما نبود. علوم انسانی کنونی در کشور ما بومی نیست؛ متعلق به ما، ناظر به نیازهای ما، متکی به فلسفه ما و متکی به معارف ما نیست. اصلاً از ما بیگانه است. ناظر به مسائل دیگری است و مسائل ما را حل نمی کند.
۲. اگرچه ما باید در برخورد با علوم انسانیِ کنونی، به جای برخورد سلبی با رویکردهای غربی، برخورد ایجابی کنیم و رویکردهای اسلامی را مطرح نماییم؛ اما مهم دو چیز است: اول، پاسخ ما باید تدوین شود؛ دوم، جرأت مناقشه در رویکرد کنونیِ غربیِ ناشی از لیبرال دموکراسی به وجود بیاید. این هر دو دست شما اساتید متخصص در علوم انسانی است.

عیبی به نام “عدم تغییر سرفصل های علوم انسانی”
عدم تغییر سرفصل های علوم انسانی یک عیب است. واقعاً این عیب است که ما بیست تا بیست و پنج سال سرفصل فلان دانش را اصلاً تغییر نداده ایم! این نشان دهنده عدم جرأت ورود در مناقشه است. همان را که هست، درس دادند، باز هم درس می دهند؛ ده سال دیگر هم ممکن است همان را درس بدهند! در حالی که به تعبیری، هر پنج سال در علوم انسانی تغییرات عمده ای به وجود می آید.

تولید فکر
مسئله “تولید فکر” مطلب بسیار مهمی است. در زمینه تولید فکر که منبعث از نگاه فلسفی است باید کار شود. البته تولید فکر از تولید علم دشوارتر است. متفکرین و نخبگان فکری در معرض آسیب هایی هستند که نخبگان علمی کمتر در معرض آن آسیب ها قرار می گیرند.

پرهیز از توسعه غیرهدفمند آموزش عالی
توسعه آموزش عالی باید در جهت هدف ها باشد. مسئولان آموزش عالی باید از توسعه غیرهدفمند به شدت پرهیز کنند؛ چون این، هم اتلاف مال و هم اتلاف و ضایع کردن منابع انسانی است. بنابراین باید نیازهای اصلی کشور در حوزه علوم و فناوری و علوم انسانی احصاء و سپس بر اساس آنها برنامه ریزی شود.

اولویّت سرمایه گذاری در کشور
باید یکی از اولویت ها و عمده تمرکز سرمایه گذاری مادی و معنوی در برنامه ریزی توسعه کشور، بر مسئله علم و فناوری و نخبه پروری باشد. به نظر کارشناسان، کشور ما قبل از موعد معیّن، یعنی ۱۴۰۴ که پایان دوره برنامه چشم انداز بیست ساله است، به وعده چشم انداز، یعنی رتبه اول علمی در میان کشورهای اسلامی، خواهد رسید.

لزوم “چرخه علمیِ کامل”
هنوز به پیشرفت مطلوب نرسیده ایم؛ با اینکه در بعضی از این رشته ها جزو ده کشور اول دنیا هستیم. آنچه در کشور لازم است و می تواند موقعیت و جایگاه رفیع علمی کشور را به طور شایسته نشان دهد، وجود یک “چرخه علمیِ کامل” است. باید در همه بخش ها یک چرخه به هم پیوسته از انواع دانش های مورد نیاز کشور، وجود داشته باشد تا همدیگر را هم افزایی و کمک کنند. باید این جزیره ها به طور کامل به هم متصل شوند و یک مجموعه و منظومه واحد تشکیل دهند. در این باره باید توجه ویژه ای به دانشگاه ها شود؛ چون دانشگاه، محیط زیست و پرورش استعدادها و نخبه هاست. نگاه بنیاد ملی نخبگان بر روی نخبگان نباید این بنیاد را از نگاه به دانشگاه ها غافل کند؛ یعنی باید یک نگاه ستادی به دانشگاه ها داشته باشد و ارتباط بین مجموعه بنیاد ملی نخبگان و دانشگاه ها باید مستحکم شود. از آن طرف هم در دانشگاه ها حتماً باید نگاه نخبه شناس و نخبه پرور در مجموعه کارهای دانشجویی وجود داشته باشد؛ که البته در بخش های تحصیلات تکمیلی، این معنا بیشتر خواهد بود.

چرخه حمایت از نخبگان
۱. مهمترین حمایت از نخبگان این است که زمینه و مقدمات کار برای آنها فراهم شود؛ هم امکانات سخت افزاری و در مواردی، هم امکانات نرم افزاری در جهت نیازهای کشور. علاوه بر چرخه علمیِ کامل، چرخه و سلسله زنجیره وار دیگری از تولید اندیشه و ایده علمی، به میدان آمدن فناوری و صنعت، تا به بازار آمدن و تبدیل به محصول نیز لازم است به وجود آید.
۲. با وجود کمک ها و حمایت های فراوان و با ارزشی که به نخبگان می شود، که باید از مسئولین تشکر کرد، نباید گذاشت با بوروکراسی های اداری و پیچ وخم های گوناگون، شیرینی این کار در کام نخبگان تلخ شود؛ این را من جداً به مسئولین ذی ربط در این بخش توصیه می کنم. سعی کنند فراتر از این دیوان سالاری های متعارف و این پیچ وخم های گوناگون، راه های میانبر پیدا کنند، کارها را راحت تر پیش ببرند و آسان تر حرکت کنند.

ضرورت “نظام رصد دائمی”
ما یک “نظام رصد دائمی” لازم داریم. باید دائماً رصد کنیم ببینیم خروجی این تلاشی که در زمینه نخبگان انجام می گیرد، چقدر متناسب با سرمایه گذاری انجام گرفته است. در این بخش، تنها هم رصد کافی نیست؛ بلکه باید کشورهایی را که همت و نیّت ما این است که از آنها جلو بیفتیم، هم رصد کنیم. باید اطراف و بقیه بازیگران این صحنه زیر نظر باشند؛ آن وقت بسنجیم که حرکت و همت ما متناسب هست یا نه.

تجاری سازی
مسئله تجاری سازی بسیار مهم است. یافته های علمی و صنعتی بایستی بتوانند در کشور تولید ثروت کنند. محاسبه ای کردند و نظر آنها این است که تا سال ۱۴۰۴ ما باید بتوانیم حداقل ۲۰./. از درآمد کشور را از محل فروش محصولات علمی صنایع و فعالیت های تجاری دانش بنیان تأمین کنیم. دانش، منشأ تولید ثروت است؛ البته به شکل صحیح و نجیبانه آن؛ نه آنچنان که دنیای غرب از دانش برای تحصیل ثروت استفاده کرد.

تأسیس “شرکت های علمی و فناوری”
پیشنهاد تأسیس نوع تازه ای از شرکت ها به نام “شرکت های علمی و فناوری”، را نمودند. یعنی کمک ها منحصر به پیشرفت های علمی و فناوری افراد نماند؛ بلکه شرکتها و کسانی که مایلند دسته جمعی تحقیقات علمی کنند، مورد حمایت قرار گیرند. البته نباید اینها با شرکتهای تجاری، اشتباه شوند. فکر می کنم این، کار لازم و مهمی است.

تشکیل پژوهشگاه های دانشگاه ها
مسئله خیلی مهم دیگر، تشکیل پژوهشگاه ها در دانشگاه هاست. علاوه بر پژوهشگاه های مستقل، در هر دانشگاه، باید لااقل یک پژوهشگاه جدّی به وجود آید؛ تا خود دانشگاه ها به امر پژوهش، به صورت یک مجموعه در درون دانشگاه اهمیت دهند. نخبه های ما در دانشگاه ها، با حفظ رابطه با تعلیم و تعلم، به سراغ پژوهش بروند و جذب این پژوهشگاه ها شوند. این همان چیزی است که یک نخبه را راضی و قانع می کند؛ به عبارتی هم استعداد او را به جریان می اندازد و به فعلیت می رساند، و هم وسوسه هایی که روزبه روز هم توسعه پیدا می کند در مورد عدم امکان کار در کشور می شود، خنثی و بی اثر خواهد شد. در این پژوهشگاه ها می توان از تجربه علمی و پختگی اساتید بازنشسته دانشگاه ها، استفاده کرد. در این صورت، حلقه وصلی بین نسل جدید پژوهنده و پژوهشگر و مجربینی که دورانی را در دانشگاه ها گذرانده اند، برقرار خواهد شد.

العلمُ سلطان
۱. تأکید بر علم، جدّی است. این تعارف و یا از روی یک احساس کاذبِ تشریفاتیِ موسمی نیست؛ بلکه از یک تشخیص عمیق و محاسبه شده برمی خیزد. زورگویان متکی به قدرتشان هستند. قدرت، ثروت و امکانات، برخاسته از دانش آنهاست. بدون دانش نمی شود مقابله و مواجهه کرد. “العلم سلطان”۱؛ علم عبارت از اقتدار است. علم، خود یک اقتدار است. هر کس این اقتدار را داشت، می تواند حرکت کند؛ و هر کس، ملت یا جامعه ای که آن را نداشت، مجبور است از اقتدار دیگران پیروی کند.
۲. علم می تواند دو نوع هدف داشته باشد: یکی عبارت است از حرکت به سمت ثروت، بدون رعایت ذرّه ای اخلاق و ایمان و معنویت؛ هدفی که دارندگان کنونی علم در دنیا آن را دنبال می کنند و آن هدفی ناپاک و نامقدس است. آنقدر با ابزار علم و فناوری در دنیا فاجعه آفرینی کردند که اگر اینها را جمع کنند، یک دایرهالمعارف عظیم گریه آور خواهد شد با ده ها مجلد. اما آن علمی که ما می خواهیم، همراه با تزکیه است. “هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأمِّیِّینَ رَسُولا مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ”۲. اول، تزکیه است؛ چون اگر تزکیه نباشد، علم منحرف می شود. علم ابزار و سلاح است؛ این سلاح اگر در دست یک انسان بد طینت، خبیث و آدمکش قرار بگیرد، جز فاجعه چیز دیگری نمی آفریند.

پاسخ به یک مغالطه
ممکن است بعضی بگویند اگر حوزه های علمیه وارد مسائل جهانی، سیاسی و چالشی نمی شدند، اینقدر دشمن نداشتند و محترم تر از امروز بودند! این مغالطه است. هیچ جمع، نهاد و مجموعه باارزشی به خاطر انزوا، کناره گیری، گوشه نشینی و خنثی حرکت کردن، هرگز در افکار عمومی احترام برانگیز نبوده است. احترام به مجامع و نهادهای بی تفاوت و تنزه طلب که دامن از مسائل چالشی برمی چینند، احترامی صوری است؛ یک احترامِ در معنا و در عمق خود بی احترامی است؛ مثل احترام به اشیاء، تصاویر، تماثیل و صورتهاست، که احترام حقیقی محسوب نمی شود. موجودی که زنده، فعال و منشأ اثر است، هم در دل دوستان و هم حتّی در دل دشمنان خود احترام برانگیز است.
اولاً حاشیه نشین شدن حوزه علمیه، به حذف آن می انجامد. لذا روحانیت شیعه، با قطع نظر از استثناهای فردی و مقطعی، همیشه در متن حوادث حضور داشته است. از همین رو روحانیت شیعه از چنان نفوذ و عمقی در جامعه برخوردار است که هیچ مجموعه روحانی دیگری در عالم چه اسلامی و چه غیر اسلامی از آن برخوردار نیست.
ثانیاً اگر روحانیت می خواست در حاشیه و پیاده رو حرکت کند و منزوی شود، دین آسیب می دید. روحانیت سرباز و خادم دین است و از خود منهای دین حیثیتی ندارد.
ثالثاً اگر حضور در صحنه موجب تحریک دشمنی هاست، این دشمنی ها در یک جمع بندی نهایی مایه خیر است. آن دشمنی هاست که غیرت ها و انگیزه ها را تحریک می کند و فرصت هایی برای موجود زنده می آفریند. نوشتن یک کتاب ضد شیعه، موجب به وجود آمدن چندین کتاب و منبع بزرگ شیعی شد. اگر کتاب “اسرار هزار ساله” از سوی فردی منحرف منتشر نمی شد، امام بزرگوار ما کتاب “کشف الاسرار” را نمی نوشت؛ که در این کتاب، نخستین جوانه های اهمیت حکومت اسلامی و ولایت فقیه، مشاهده می شود. اگر تحرک گرایش های چپ و مارکسیستی و حزب توده در دهه ۲۰ و اوائل دهه ۳۰ نمی بود، کتاب ماندگاری مثل “اصول فلسفه و روش رئالیسم” تولید نمی شد. در همان دوران رضاخانی، آن حرکت خصمانه ای که با روحانیت شد، موجب شد مرجع تقلیدی مثل مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی (رضوان اللَّه تعالی علیه) اجازه صرف وجوهات را در تولید نشریه ها و مجلات دینی بدهد؛ که این در آن روز، بی سابقه و عجیب بود.
رابعاً با بی طرف ماندن روحانیت در مسائل اساسی، دشمن دین و روحانیت هم بی طرف و ساکت نمی ماند؛ “و مَن نامَ لم یَنم عنه”۳. به عکس، هر وقت دشمن در ما احساس ضعف کند، به پیش می آید. غربی ها، از قضایای عراق و نهضت تنباکو، ظرفیت عظیم فکر شیعه برای مواجهه با ظلم و استکبار جهانی را، فهمیده اند؛ لذا آنها ساکت نمی نشینند و به تجاوز و پیشروی خود ادامه می دهند.

تهمت “حکومت آخوندی” و “آخوند حکومتی”
۱. پس از پیروزی انقلاب اسلامی دو مفهوم غلط و انحرافی و در واقع دو تهمت را دشمن روحانیت و انقلاب، به عنوان تاکتیک در ذهن ها مطرح کرده است: یکی طرح مسئله “حکومت آخوندی” است و دیگری طرح موضوع “آخوند حکومتی”. هدفشان از طرح این دو مفهوم انحرافی و غلط این بود که اولاً نظام اسلامی را از پشتوانه عظیم فکری، نظری، استدلالی و علمی علمای دین محروم کنند؛ ثانیاً به خیال خود، روحانیت مسئول، انقلابی و حاضر در صحنه را که در مقابل دشمنی ها سینه سپر کرده است، بدنام و منزوی کنند.
۲. آن دو مفهوم غلط، حقیقتاً انحرافی و خصمانه است؛ به دلیل اینکه اولاً جمهوری اسلامی حکومت اسلام، شرع، ارزش ها و حکومت فقه و دین است، نه حکومت یک صنف خاص یا افراد روحانی. ثانیاً اگر روحانیِ حکومتی به آن کسی گفته می شود که برای ادای دین و مسئولیت شرعی از نظام اسلامی و یا از مسئولی حمایت می کند، این ارزش است، نه ضد ارزش؛ نداشتن این حالت، ضد ارزش است.

“حمایت و نصیحت”؛ نسبت حوزه با نظام
نسبت روحانیت و حوزه های علمیه با نظام اسلامی، نسبت “حمایت و نصیحت” است؛ یعنی دفاع در کنار اصلاح. نظام به لحاظ نظری، محتاج علمای دین و حوزه های علمیه و مستظهر و متکی به تلاش برجستگان و صاحب نظران دینی است. حوزه و روحانیت هم نسبت به نظام دینی بی تفاوت نیست و نمی تواند خود را بیگانه به حساب آورد. نظریه پردازی در همه جریانهای اداره ملت و کشور اسلامی به عهده علمای دین است؛ یعنی حوزه و علما باید در باب سیاسی، اقتصادی، مدیریتی، تربیتی، مسائل جنگ و صلح و مسائل فراوان دیگر نظر اسلام را ارائه دهند. اگر علما این کار را نکنند، نظریه های غربی و غیردینی جای آنها را پر خواهند کرد