توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت تفسیر باطنی قرآن کریم دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت تفسیر باطنی قرآن کریم،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت تفسیر باطنی قرآن کریم :

تفسیر باطنی

تفسیر باطنی، گرایشی در تفسیر قرآن جهت کشف و تبیین معانی و معارف باطنی آن می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ – معنای لغوی باطن
۲ – منظور از یاطن در قرآن
۳ – اقسام معارف و احکام قرآنی
۴ – عدم اختلاف در وجود باطن برای قرآن
۵ – مراتب باطن
۶ – متفاوت بودن تفاسیر با رویکرد باطنی
۶.۱ – از نظر شیعه امامیه
۶.۲ – از دیدگاه اسماعیلیه
۶.۳ – از نگاه صوفیان
۷ – مقصود از تفسیر باطنی
۸ – علت نامگذاری به اسماعیلیه
۹ – امامت از دیدگاه اسماعیلیه
۱۰ – پیشینه تفسیر باطنی
۱۰.۱ – تأویل قرآن توسط ابومنصور عجلی
۱۰.۲ – رواج تأیل قرآن نزد پیروان ابوالخطاب
۱۰.۳ – عدم وجود کتاب مستقل از باطنیه
۱۱ – زمینه های پیدایش و بالندگی روش تفسیر باطنی
۱۱.۱ – گرفتار شدن روش تفسیر باطنی به فرقه زدگی
۱۱.۲ – عوامل اتهامات ناروا بر ضد امامیه
۱۲ – پیش فرض تأویلات اسماعیلیه
۱۲.۱ – محور تأویلات اسماعیلیه
۱۲.۲ – از ویژگی های اسماعیلیه
۱۳ – مهمتریت دلایل اسماعیلیه در تأویلات
۱۳.۱ – دلیل اول
۱۳.۲ – دلیل دوم
۱۳.۳ – دلیل سوم
۱۴ – جایگاه ظاهر نزد باطنیه
۱۴.۱ – نادیده انگاشتن اصل بیان بودن قرآن
۱۴.۲ – قائل به اباحه مطلق بودن
۱۴.۳ – نظر ناصر خسرو در باره ظاهر و باطن دجال
۱۴.۴ – دیدگاه قاضی نعمان در باره باطن و ظاهر
۱۴.۵ – جدایی ناپذیر بودن ظاهر و باطن
۱۴.۶ – از مفاهیم بنیادین اسماعیلیه
۱۴.۷ – دو ویژگی مهم باطن
۱۴.۸ – موجودات از نگاه ناصر خسرو
۱۴.۹ – اطلاق باطنیه بر اسماعیلیه
۱۴.۱۰ – توسعه یافتن عنوان باطنیه
۱۴.۱۱ – دیدگاه قاضی نعمان در باره امر محسوس
۱۴.۱۲ – تفاوت قائل شدن میان ظاهر و باطن
۱۵ – تکفیر اسماعیلیه از سوی برخی فرق اسلامی
۱۶ – باورهای اسماعیلیه مجموعه ای از تناقضات و تعارضات
۱۷ – برخی از تأویلات اسماعیلیه
۱۸ – انحصاری بودن تأویل باطن
۱۸.۱ – انسانها از دیدگاه اسماعیلیه
۱۹ – محور بنیادین عقاید و فلسفه اسماعیلیان
۲۰ – سلسله مراتب دعات اسماعیلیه
۲۱ – علت عدم یکنواختی در تأویلات اسماعیلیات
۲۲ – از انگاره های اسماعیلیه
۲۳ – پانویس
۲۴ – منبع

۱ – معنای لغوی باطن

باطن در لغت به معنای پنهان در برابر ظاهر و آشکار است.

[۱] مفردات، الراغب (م ۴۲۵ ق)، ج۱، ص۵۱، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ ق.

[۲] المصباح المنیر، ج۱، ص۵۲، الفیومی (م ۷۷۰ ق)، قم، دارالهجره، ۱۴۰۵ ق.]

۲ – منظور از یاطن در قرآن

منظور از باطن قرآن کریم معانی و معارف و مصادیقی‌اند که آیات کریمه بر آن ‌ها دلالت پنهان دارند، در مقابل ظاهر• قرآن، معارف و احکامی‌اند که آیات بر آن دلالت آشکار دارند؛

۳ – اقسام معارف و احکام قرآنی

به بیان دیگر معارف و احکام قرآنی دو قسم اند: ۱. معارف و احکامی که آیات کریمه قرآن بر مبنای قواعد ادبیات عرب و اصول عقلایی محاوره بر آن ‌ها دلالت دارند که به آن ظاهر قرآن می‌گویند. ۲. معارفی که دلالت آیات بر آن ‌ها برای همگان آشکار نیست و به معارف باطن قرآن موسوم اند.

[۳] مکاتب تفسیری، علی اکبر بابایی، ج۲، ص۲۰، تهران، سمت، ۱۳۸۱ ش.

[۴] معرفت (ماهنامه)، ج۱، ص۷، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قدس سره).

۴ – عدم اختلاف در وجود باطن برای قرآن

با وجود آن‌که در اصل وجود باطن برای قرآن هیچ گونه اختلافی نیست و روایات فریقین بر آن دلالت دارند

[۵] البرهان فی تفسیر القرآن، البحرانی (م ۱۱۰۷ ق)، ج۱، ص۴۴ – ۴۷، قم، البعثه، ۱۴۱۵ ق.

[۶] بحارالانوار، المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، ج۸۹، ص۹۵ – ۱۰۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.

[۷] روح المعانی، الآلوسی (م ۱۲۷۰ ق)، ج۱، ص۸، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

درباره مقصود از باطن قرآن آرای گوناگونی وجود دارند.

[۸] مکاتب تفسیری، علی اکبر بابایی، ج۲، ص۱۳ – ۲۰.، تهران، سمت، ۱۳۸۱ ش.

بر اساس روایات فراوان، همه قرآن باطن دارد و باطن آن معانی و مصادیقی‌اند که دلالت و انطباق آیات بر آن ‌ها آشکار نیست.

۵ – مراتب باطن

باطن مراتبی دارد؛ مراتب آن در سطح دلالت هاى عرفى بوده، براى توده مفسران با تلاش علمى مناسب فهم پذیر است ، ولی برخی مراتب آن از دلالت های عرفی آیات فراترند و جز رازدانان بهره مند از علوم الهی کسی توان فهم آن ‌ها را ندارد.

[۹] مکاتب تفسیری، علی اکبر بابایی، ج۲، ص۲۰ ـ ۲۲، تهران، سمت، ۱۳۸۱ ش.

[۱۰] علوم الحدیث (مجله)، ش ۴۲، ص ۱۰ ـ ۱۱، تهران، مرکز علوم حدیث.

برخی عنوان تفسیر باطنی را بر تفسیر صوفی و عرفانی نیز اطلاق کرده اند.

[۱۱] تفسیر و مفسران، معرفت، ج۲، ص۹۵۹.، قم، التمهید، ۱۳۷۳ ش.

برخی نیز آن را زیر مجموعه تفسیر اشاری دانسته اند.

[۱۲] منطق تفسیر قرآن (مبانی و قواعد تفسیر)، محمد علی رضایی، ج۱، ص۲۴۷ – ۲۴۸.، قم، جامعه المصطفی، ۱۳۸۷ ش.

(تفسیر عرفانی)

۶ – متفاوت بودن تفاسیر با رویکرد باطنی

به هر روی تفاسیری با رویکرد باطنی در میان شیعه اثنی عشری ، باطنیه ( اسماعیلیه ) و عارفان و صوفیان فراهم آمده است که با هم متفاوت اند؛

۶.۱ – از نظر شیعه امامیه

از نظر شیعه امامیه ، مقاصد قرآن صرفاً در معانی ظاهری الفاظ خلاصه نمی‌شوند، بلکه مقاصدی عمیق‌تر در ورای ظاهر الفاظ نهفته‌اند و باطن قرآن هیچ گاه ظاهر آن را باطل نمی‌کند، بلکه به منزله روحی است که جسم خود را حیات می‌بخشد.

[۱۳] شیعه در اسلام، سید محمد حسین طباطبائی (م ۱۴۰۲ ق)، ج۱، ص۷۸ – ۸۱، به کوشش خسرو شاهی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ ش.

[۱۴] قرآن در اسلام، طباطبایی، ج۱، ص۴۴ – ۵۰.، (م ۱۴۰۲ ق)، به کوشش خسرو شاهی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ ش.

افزون بر این‌که تفسیر باطن قرآن شرایط و ضوابط خاص خود را دارد.

[۱۵] التفسیر والمفسرون، معرفت، ج۱، ص۲۴ – ۳۱، مشهد، الجامعه الرضویه، ۱۴۱۸ ق.

[۱۶] التأویل فی مختلف المذاهب، معرفت، ج۱، ص۳۹ – ۴۴.، التقریب بین المذاهب، ۱۴۲۷ ق.

به باور علامه طباطبایی باید میان معنای ظاهری و باطنی آیه ربط طولی و دلالت مطابقی باشد.

[۱۷] المیزان، الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، ج۳، ص۶۴ – ۶۵.، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.

در روایات تفسیری

[۱۸] التفسیر والمفسرون، معرفت، ج۱، ص۲۰ – ۲۱.، مشهد، الجامعه الرضویه، ۱۴۱۸ ق.

و تعابیر دانشمندان

[۱۹] روشهای تأویل قرآن، محمد کاظم شاکر، ج۱، ص۲۰۵ – ۲۱۵.، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۶ ش.

به معانی باطن قرآن تأویل نیز گفته شده است.

[۲۰] محمد کاظم شاکر، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۶ ش.

۶.۲ – از دیدگاه اسماعیلیه

در دیدگاه تفسیر باطنی اسماعیلی، از دلالت آیات به گونه رأی محور یاد می‌شود. از نظر آنان، مبنای تفسیر ، رأی و نظر مفسرانشان است. این گروه از آیات قرآنی برای تأیید آرای خویش بهره می‌گیرند؛ برای مثال، ناصر خسرو واژه «قرآن» را در قالب نظام فکری اسماعیلی تأویل کرده و از رهگذر آن ۴ حرف این واژه را (که از نظر او قرین یکدیگرند) به مقولاتی مانند ناطق، اساس، جد و نفس (اصول فکری اسماعیلی

[۲۱] روشهای تأویل قرآن، محمد کاظم شاکر، ج۱، ص۲۰۵ – ۲۱۵.، قم، دف‌تر تبلیغات، ۱۳۷۶ ش.

معطوف دانسته است.

[۲۲] وجه دین، ناصر خسرو، تهران، اساطیر، ۱۳۸۲ ش.

۶.۳ – از نگاه صوفیان

صوفیان نیز با وجود باور به ظاهر قرآن، با جهت گیری خاص در تفسیر، از نگرشی باطنی برخوردار بوده اند؛ نهایت این‌که وجه غالب مواجهه آن ‌ها واعظانه و‌تر بیتی بوده است البته در کنار باطن قرآن به ظاهر نیز باور دارند.

[۲۳] التأویل فی مختلف المذاهب، معرفت، ج۱، ص۵۶.، التقریب بین المذاهب، ۱۴۲۷ ق.

(تفسیر عرفانی)

۷ – مقصود از تفسیر باطنی

مقصود از تفسیر باطنی در این مقاله همان روش تفسیر باطنی فرقه اسماعیلیه است که به سبب باطنگراییافراطی آنان، عنوان تفسیر باطنی بیش‌تر بر آثار و اندیشه های آنان اطلاق شده است.

۸ – علت نامگذاری به اسماعیلیه

این گروه از شیعه از آن جهت که امامت اسماعیل، فرزند امام صادق (علیه‌السلام) را باور دارند به اسماعیلیه

[۲۴] گرایش‌ها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری، ابوحاتم رازی، ج۱، ص۱۲۰ ـ ۱۲۱.، ‌تر جمه آقانوری، قم، مرکز تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۲ ش.

موسوم اند.

[۲۵] الفرق بین الفرق، عبدالقاهر بن طاهر البغدادی، ج۱، ص۶۸، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۷ ق.

[۲۶] فرق الشیعه، النوبختی (م ۳۱۰ ق)، ج۱، ص۶۷ – ۶۸، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۴ ق.

[۲۷] الملل والنحل، الشهرستانی (م ۵۴۸ ق)، ج۱، ص۱۹۶ – ۱۹۷، به کوشش سید کیلانی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۵ ق.

[۲۸] الملل والنحل، الشهرستانی (م ۵۴۸ ق)، ج۱، ص۲۲۶.، به کوشش سید کیلانی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۵ ق.

۹ – امامت از دیدگاه اسماعیلیه

آنان بر این پندارند که امام صادق (علیه‌السلام) در زمان حیات خود، به امامت او اشاره کرده و شیعه را به سویش رهنمون گشته و دستور پیروی از وی را داده است.

[۲۹] گرایش‌ها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری، ابوحاتم رازی، ج۱، ص۱۲۰ – ۱۲۱.، ‌تر جمه آقانوری، قم، مرکز تحقیقات ادیان و مذاهب، ۱۳۸۲ ش.

این فرقه به نام های دیگری نیز همچون باطنیه و تعلیمیه شناخته شده اند.

[۳۰] الملل والنحل، الشهرستانی (م ۵۴۸ ق)، ج۱، ص۱۹۶ – ۱۹۷، به کوشش سید کیلانی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۵ ق.

[۳۱] الملل والنحل، الشهرستانی (م ۵۴۸ ق)، ج۱، ص۲۲۶، به کوشش سید کیلانی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۵ ق.

[۳۲] المنتخب من کتب ابن تیمیه، علوی بن عبدالقادر السقاف، ج۱، ص۷۹ – ۸۰..

۱۰ – پیشینه تفسیر باطنی

ریشه اصلی تفسیر باطنی را باید نزد غالیان شیعه بین النهرین در قرن دوم به ویژه گروه های مغیریه ، منصوریه و خطّابیه جست و جو کرد؛ مغیره بن سعید (مقتول در ۱۱۹ ق.) ظاهراً نخستین مسلمانی است که برای حروف الفبا معانی رمزی قائل بوده و نیز برخی آیات قرآن کریم را تأویل می‌کرده است.

[۳۳] الفرق بین الفرق، عبدالقاهر بن طاهر البغدادی، ج۱، ص۲۱۸ – ۲۲۰، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۷ ق.

[۳۴] المواقف فی علم الکلام، عبدالرحمن احمد الایجی (م ۷۵۶ ق)، ج۳، ص۶۷۲.، بیروت، عالم الکتب.

۱۰.۱ – تأویل قرآن توسط ابومنصور عجلی

ابومنصور عجلی (م. ۱۲۴ ق.) رهبر غالیان منصوریه نیز قرآن مجید را تأویل می‌کرد، چنان که «سماء» را تمثیلی از آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و امامان (علیهم‌السلام) و «ارض» را تمثیلی از پیروان آن‌ها

[۳۵] دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۶، ج۱، ص۹، ص ۲۸۷ – ۲۹۰.، مقالات الاسلامیین، علی بن اسماعیل (م ۳۳۰ ق)، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

و با انکار بهشت و دوزخ آن ‌ها را نام دو شخص دانسته است؛ همچنین واجبات و محرمات را به کسانی که دوستی و دشمنی با آن ‌ها واجب است تأویل برده است.

۱۰.۲ – رواج تأیل قرآن نزد پیروان ابوالخطاب

بعداً تأویل آیات قرآن نزد پیروان ابوالخطاب (مقتول در ۱۳۸ ق.) بنیانگذار فرقه خطابیه رواج بیشتری یافت.

[۳۶] الملل والنحل، الشهرستانی (م ۵۴۸ ق)، ج۱، ص۱۷۹ – ۱۸۱، به کوشش سید کیلانی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۵ ق.

[۳۷] المواقف فی علم الکلام، عبدالرحمن احمد الایجی (م ۷۵۶ ق)، ج۳، ص۶۸۰.، بیروت، عالم الکتب.

در واقع وی نخستین کسی است که در میان مسلمانان نهضتی با خصوصیت باطنی تأسیس کرد. احتمالا جهات مختلف تأویل از این فرقه ـ که گفته شده به فرقه های اسماعیلی بسیار نزدیک بودند ـ به نهضت اسماعیلیه نفوذ کرد، حتی برخی محققان، خطّابیه را از بنیانگذاران اسماعیلیه می‌دانند.

[۳۸] دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج ۸ ص۶۸۱ ، ۷۰۱، زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ ش.

۱۰.۳ – عدم وجود کتاب مستقل از باطنیه

از باطنیه کتابی مستقل در تفسیر قرآن در دست نیست و کسی از آن ‌ها تفسیر جامعی از قرآن تدوین نکرده است. به نظر ذهبی شاید سرّش این باشد که نتوانسته‌اند با عقاید خود در همه قرآن آیه به آیه پیش روند و برای یکایک آیات قرآن طبق عقاید خویش معنای باطنی بیان کنند. آنچه از آن ‌ها در تفسیر قرآن یافت شده نصوصی پراکنده لابه لای تألیفات دانشمندان آن هاست یا آنچه دیگران از آن ‌ها نقل کرده اند.

[۳۹] التفسیر والمفسرون، الذهبی، ج۲، ص۲۳۹.، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ ق.

۱۱ – زمینه های پیدایش و بالندگی روش تفسیر باطنی

روایات مشهور به «ظهر و بطنِ» قرآن، گزارش شده در منابع روایی شیعه

[۴۰] الکافی، الکلینی (م ۳۲۹ ق)، ج۱، ص۳۷۴، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ ش.

[۴۱] تفسیر العیاشی، العیاشی (م ۳۲۰ ق)، ج۱، ص۱۰ – ۱۲، به کوشش رسولی محلاّتی، تهران، المکتبه العلمیه الاسلامیه.

[۴۲] معانی الاخبار، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، ج۱، ص۲۵۹.، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش.

و سنّی

[۴۳] مجمع الزوائد، الهیثمی (م ۸۰۷ ق)، ج۷، ص۱۵۲، به کوشش العراقی و ابن حجر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ ق.

[۴۴] صحیح ابن حبان، علی بن بلبان الفارسی (م ۷۳۹ ق)، ج۱، ص۲۷۶، به کوشش شعیب الارنوؤط، الرساله، ۱۴۱۴ ق.

[۴۵] مسند ابی یعلی، احمد بن علی بن المثنی (م ۳۰۷ ق)، ج۹، ص۸۱ – ۸۲.، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دارالمأمون للتراث.

زمینه ساز زایش و بالندگی روش تفسیر باطنی در حوزه فرهنگ اسلامی اند. این روایات از لحاظ تاریخی نخستین بار اندکی پس از نزول آغازین آیات قرآن از شخص پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) صادر شده است. بعد‌ها عنوان باطن در کلام صحابه ، تابعان به ویژه امامان شیعه (علیهم‌السلام) در روایات تفسیری و تأویل آیات قرآنی به کار رفت، تا حدی که یکی از اسباب اختلاف احادیث تفسیری معصومان (علیهم‌السلام) اراده معنای ظاهر و باطن از آیه دانسته شده است.

[۴۶] الکافی، الکلینی (م ۳۲۹ ق)، ج۱، ص۳۷۴، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ ش.

[۴۷] روش شناسی تفسیر قرآن، محمود رجبی و دیگران، ج۱، ص۲۹۱ – ۲۹۳.، تهران، الهادی، ۱۳۷۹ ش.

۱۱.۱ – گرفتار شدن روش تفسیر باطنی به فرقه زدگی

با ظهور فرقه اسماعیلیه در قرن دوم هجری به علل مختلف تاریخی ـ مذهبی و تفسیر نادرست آنان از روایات ظهر و بطن، روش شناخت معانی باطنی آیات دچار کاستی شد و در نهایت این روش تفسیری را به فرقه زدگی مذهبی گرفتار کرد. از آن‌جا که این گروه در مسیری انحرافی و آمیخته به غلوّ و گزافه گویی در حق پیشوایان دینی نمودار شد و می‌کوشید تا جریان فکری خود را به مکتب اهل بیت (علیهم‌السلام) منسوب کند، امامان اهل بیت (علیهم‌السلام) شیعی به ویژه امام صادق (علیه‌السلام)، به شدت آنان را طرد کردند.

[۴۸] اختیار معرفه الرجال (رجال کشّی) (م ۳۳۰ ق)، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، ج۲، ص۵۹۳ – ۵۹۴، به کوشش میرداماد و رجائی، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۰۴ ق.

[۴۹] معجم رجال الحدیث، الخوئی (م ۱۴۱۳ ق)، ج۴، ص۲۰۴ – ۲۰۶.، بیروت، ۱۴۰۹ ق.

۱۱.۲ – عوامل اتهامات ناروا بر ضد امامیه

عدم تبیین منطقی روشِ تفسیر باطنی، بایسته ‌ها و ابزارهای لازم آن توسط اسماعیلیان زمینه ساز اتهامات ناروایی ضد امامیه بوده است. در دوره معاصر نیز کسانی چون گلدزیهر

[۵۰] گرایش های تفسیری در میان مسلمانان، ایگناس گلد زیهر، ج۱، ص۲۶۹.، ‌تر جمه: طباطبایی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۳ ش.

ذهبی

[۵۱] التفسیر والمفسرون، الذهبی، ج۲، ص۳۲.، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ ق.

و ابوزهره

[۵۲] المعجزه الکبری، محمد ابوزهره، ج۱، ص۵۷۶.، قاهره، دارالفکر العربی، ۱۴۱۸ ق.

با تکرار همان شبهه ‌ها و نقد‌ها تفسیر شیعه دوازده امامی را به حزبگرایی و آمیختگی به تعصب متهم کرده‌اند که بخشی از آن از خلط انگاره های اسماعیلی با مبانی تفسیری شیعه دوازده امامی ناشی می‌شود.

۱۲ – پیش فرض تأویلات اسماعیلیه

پیش فرض تأویلات اسماعیلیه و توجیه کننده آن، نظریه مثل و ممثول و ظاهر و باطن داشتن امور تکوینی و تعمیم آن به امور دینی و تشریعی است. آنان با توجه به این نظریه تأویل را به همه امور دینی تعمیم داده

[۵۳] وجه دین، ناصر خسرو، تهران، اساطیر، ۱۳۸۲ ش.

[۵۴] النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق)، به کوشش عارف نام، بیروت، دارالثقافه.

حتی پدیده‌هایی مانند بول ، استنجا و آمیزش جنسی را دارای تأویل و باطن می‌دانند. اسماعیلیه هرچند اساس و امام را معلم تأویل می‌دانند و معتقدند تلاویلاتشان را از آن ‌ها گرفته اند؛ ولی هیچ گاه تأویلات خود را به آنان مستند نکرده اند.

۱۲.۱ – محور تأویلات اسماعیلیه

در آثار اسماعیلیه هرچند از امامان اهل بیت (علیهم‌السلام) یاد شده است، محور تأویلات آن ها، ناطقان، اساسان، حجج، دعات و دیگر سلسله مراتب و حدود و درجات دینی آنان اند.

[۵۵] اساس التأویل، النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق)، ج۱، ص۸ – ۹، به کوشش عارف نام، بیروت، دارالثقافه.

[۵۶] اسماعیلیه، گروه مذاهب اسلامی، ج۱، ص۳۰۶ – ۳۰۷.، پاکستان، ‌ترجمان السنه، ۱۴۰۶ ق.

۱۲.۲ – از ویژگی های اسماعیلیه

از ویژگی های اسماعیلیه تمسک به تأویل در شرح متون اسلامی است که در بیش‌تر موارد ذوقی و آمیخته با ادله غیر علمی است. از نظر دانشوران اسماعیلی متون دینی رموز و اشاراتی به حقایق پنهانی و اسرار نهانی‌اند که باید کشف شوند.

[۵۷] اسماعیلیه، گروه مذاهب اسلامی، ج۱، ص۲۵۳ – ۲۵۴.، پاکستان، ‌ترجمان السنه، ۱۴۰۶ ق.

آنان در بیان لزوم و ضرورت تأویل به ارائه شواهدی از کتاب و سنت پرداخته و اعتقاد به ظاهر و باطن داشتن دین را واجب دانسته اند

[۵۸] اسماعیلیه، گروه مذاهب اسلامی، ج۱، ص۲۶۵، پاکستان، ‌ترجمان السنه، ۱۴۰۶ ق.

[۵۹] اساس التأویل، النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق)، ج۱، ص۱۵ – ۲۰.، به کوشش عارف نام، بیروت، دارالثقافه.

۱۳ – مهمتریت دلایل اسماعیلیه در تأویلات

به هر روی مهم‌تر ین ادله این گروه عبارت‌اند از:

۱۳.۱ – دلیل اول

هر ظاهری که به حس درآید مشتمل بر باطنی است که زوج و قرین آن است، زیرا «شئ» در آیه «ومِن کُلِّ شَیء خَلَقنا زَوجَینِ لَعَلَّکُم تَذَکَّرون»

[۶۰] ذاریات/سوره۵۱، آیه۴۹.

شامل همه الفاظ تنزیل نیز می‌شود و تن‌ها خداوند ، یگانه است و زوج ندارد و جز او قوام هر چیزی به زوجیت است، بنابراین هر چیزی از جمله تنزیل ، ظاهر و باطنی دارد. در قرآن کریم از ظاهر و باطن نعمت و گناه نام برده شده است: «واَسبَغَ عَلَیکُم نِعَمَهُ ظـهِرَهً وباطِنَهً»،

[۶۱] لقمان/سوره۳۱، آیه۲۰.

«وذَروا ظـهِرَ الاِثمِ وباطِنَهُ».

[۶۲] انعام/سوره۶، آیه۱۲۰.

[۶۳] اساس التأویل، النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق)، ج۱، ص۲۸ – ۳۲.، به کوشش عارف نام، بیروت، دارالثقافه.

۱۳.۲ – دلیل دوم

برخی آیات قرآن را به هیچ روی نمی‌توان بر ظاهرش حمل کرد. کرمانی ذیل آیه «اِذ یُغَشّیکُمُ النُّعاسَ اَمَنَهً مِنهُ ویُنَزِّلُ عَلَیکُم مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُم بِهِ ویُذهِبَ عَنکُم رِجزَ الشَّیطـنِ ولِیَربِطَ عَلی قُلوبِکُم ویُثَبِّتَ بِهِ الاَقدام»

[۶۴] انفال/سوره۸، آیه۱۱.

می نویسد: شکی نیست که پلیدی و رجز شیطان همان کفر ، شک ، شبهه ، نفاق ، جهل ، گمراهی و نظایر آن هاست و جای آن دل و اوهام و نفوس انسان هاست و عاقلانه نیست که مانند این امور با آب ظاهری که از آسمان فرو می‌بارد و کافر و مؤمن در استفاده از آن یکسان‌اند زایل شوند، بنابراین چاره ای جز تأویل آن نیست

[۶۵] المصابیح فی اثبات الامامه، احمد الکرمانی (م ۴۱۲ ق)، ج۱، ص۵۴.، به کوشش مصطفی غالب، بیروت، دارالمنتظر، ۱۴۱۶ ق.

همچنین به نظر اسماعیلیه آیه شریفه «و اَلَّوِ استَقـموا عَلَی الطَّریقَهِ لاَسقَینـهُم ماءً غَدَقـا»

[۶۶] جنّ/سوره۷۲، آیه۱۶.

را نمی‌توان بر معنای ظاهریش حمل کرد و مراد از «الطَّریقَه» پیامبر و امام بعد از اوست و مراد از «ماءً غَدَقـا» علم فراوان است، زیرا در آب ظاهری، مؤمن و فاسق مساوی‌اند و به اهل استقامت اختصاص ندارد.

[۶۷] اساس التأویل، النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق)، ج۱، ص۳۹ – ۴۰.، به کوشش عارف نام، بیروت، دارالثقافه.

۱۳.۳ – دلیل سوم

قرآن کریم بیانگر آیات آفاقی و انفسی است: «سَنُریهِم ءایـتِنا فِی الاَفاقِ و فی اَنفُسِهِم حَتّی یَتَبَیَّنَ لَهُم اَنَّهُ الحَقُّ»

[۶۸] فصّلت/سوره۴۱، آیه۵۳.

و الفاظ قرآن، مثل‌هایی‌